سنجش تراكم استخوان برای چیست و چگونه انجام میشود؟

روش سنجش تراکم استخوان تحت عنوان جذب‌کننده اشعه ایکس با انرژی دوگانه و دگزا نیز نامیده می‌شود. در این روش از دوز بسیار کمی تشعشعات یونیزه‌کننده برای ایجاد تصاویری از داخل بدن (معمولاً قسمت پایین یا کمری ستون فقرات و ران‌ها) جهت اندازه‌گیری تراکم استخوان استفاده می‌شود. از سنجش تراکم استخوان معمولاً برای تشخیص پوکی استخوان و به منظور ارزیابی خطر ابتلا به شکستگی‌های ناشی از پوکی استخوان استفاده می‌شود. دگزا روشی ساده، سریع و غیر تهاجمی است. همچنین رایج‌ترین و استانداردترین روش برای تشخیص پوکی استخوان محسوب می‌شود.

سنجش تراکم استخوان

روش سنجش تراکم استخوان که به عنوان جذب‌کننده اشعه ایکس با انرژی دوگانه و دگزا نیز نامیده می‌شود شکلی پیشرفته از فناوری اشعه ایکس است که از آن برای اندازه‌گیری تراکم استخوان استفاده می‌شود. سنجش تراکم استخوان امروزه روشی استاندارد برای اندازه‌گیری تراکم مواد معدنی استخوان (BMD) محسوب می‌شود.

آزمایش اشعه ایکس به پزشکان در تشخیص و درمان بیماری‌ها کمک می‌کند. طی این روش برای تولید تصاویری از داخل بدن، شما در معرض دوز کمی از پرتو یونیزه‌کننده قرار می‌گیرید. اشعه ایکس قدیمی‌ترین و پرکاربردترین شکل تصویربرداری پزشکی است.

سنجش تراکم استخوان اغلب در قسمت تحتانی ستون فقرات و باسن انجام می‌شود. در کودکان و برخی از بزرگسالان گاهی اوقات کل بدن اسکن می‌شود. دستگاه‌های جانبی که از اشعه ایکس یا اولتراسوند استفاده می‌کنند نیز گاهی برای غربالگری توده کم استخوانی بیشتر در قسمت ساعد استفاده می‌شوند. در برخی موارد از سی تی اسکن با نرم‌افزار ویژه نیز می‌توان برای تشخیص یا پایش توده استخوانی (QCT) استفاده کرد. این روش نیز دقیق است اما نسبت به سنجش تراکم استخوان کمتر استفاده می‌شود.

کاربردهای رایج سنجش تراکم استخوان

سنجش تراکم استخوان اغلب برای تشخیص پوکی استخوان استفاده می‌شود. پوکی استخوان وضعیتی است که اغلب زنان را پس از یائسگی تحت تأثیر قرار می‌دهد اما ممکن است در مردان و به ندرت در کودکان نیز مشاهده شود. پوکی استخوان شامل از دست رفتن تدریجی استخوان و همچنین تغییرات ساختاری است که باعث نازک شدن، شکنندگی و افزایش احتمال شکستن استخوان‌ها می‌شود.

همچنین سنجش تراکم استخوان در ردیابی اثرات درمان پوکی استخوان و سایر مشکلاتی که باعث از بین رفتن استخوان می‌شوند کاربرد دارد.

تست سنجش تراکم استخوان می‌تواند خطر بروز شکستگی در افراد را ارزیابی کند. سن، وزن بدن، سابقه شکستگی قبلی، سابقه خانوادگی شکستگی‌های ناشی از پوکی استخوان و مسائل مربوط به سبک زندگی مانند سیگار کشیدن و مصرف زیاد الکل بر میزان شکستگی تأثیر می‌گذارند. این عوامل هنگام تصمیم‌گیری در خصوص نیاز بیمار به درمان در نظر گرفته می‌شوند.

آزمایش تراکم استخوان به شدت توصیه می‌شود اگر:

• در دوران بعد از یائسگی به سر می‌برید و استروژن مصرف نمی‌کنید.
• سابقه مادرزادی یا عادی شکستگی استخوان ران یا سیگار کشیدن دارید.
• زن یائسه‌ای هستید که قد بلند (بیش از 5 فوت و 7 اینچ) دارید یا لاغر (کمتر از 125 پوند) هستید.
• مردی با بیماری‌های بالینی مرتبط با از دست دادن استخوان مانند آرتریت روماتوئید، بیماری مزمن کلیه یا کبد هستید.
• از داروهایی که باعث کاهش توده استخوانی می‌شوند استفاده می‌کنید. این داروها عبارتند از کورتیکواستروئیدها مانند پردنیزون، داروهای مختلف ضد تشنج مانند دیلانتین و برخی از باربیتورات‌ها یا داروهای جایگزین تیروئید با دوز بالا.
• مبتلا به دیابت نوع 1 (که قبلاً دیابت جوانی یا وابسته به انسولین نامیده می‌شد)، بیماری کبدی، بیماری کلیوی هستید یا سابقه خانوادگی ابتلا به پوکی استخوان دارید.
• تغییر و تبدیل استخوانی بالایی دارید که به شکل دفع کلاژن بیش از حد در نمونه‌های ادرار خود را نشان می‌دهد.
• به بیماری تیروئید مانند پرکاری تیروئید مبتلا هستید.
• به بیماری پاراتیروئید مانند هیپرپاراتیروئیدیسم مبتلا هستید.
• پس از ضربه خفیف دچار شکستگی شده‌اید.
• شواهدی از اشعه ایکس در مورد شکستگی مهره یا سایر علائم پوکی استخوان داشته‌اید.

ارزیابی شکستگی مهره‌ها (VFA) و بررسی از طریق اشعه ایکس با دوز کم از ستون فقرات برای غربالگری شکستگی‌های مهره‌ای که روی دستگاه سنجش تراکم استخوان انجام می‌شود ممکن است برای بیماران مسن توصیه شوند، به خصوص اگر:

• بیش از یک اینچ از قد خود را از دست داده‌اید.
• کمردرد بدون دلیل داشته باشید.
• اگر سنجش تراکم استخوان خوانش مرزی را نشان می‌دهد.
• تصاویر سنجش تراکم استخوان ستون فقرات بدشکلی یا شکستگی مهره‌ها را نشان می‌دهند.

آماده‌سازی برای سنجش تراکم استخوان

در روز آزمایش می‌توانید همانند معمول غذا بخورید. حداقل 24 ساعت قبل از معاینه از مصرف مکمل کلسیم پرهیز کنید.

از لباس‌های گشاد و راحت استفاده کنید. از پوشیدن لباس‌هایی که دارای زیپ، کمربند یا دکمه‌های فلزی هستند پرهیز کنید. اشیائی مانند کلید یا کیف پول را از ناحیه‌ای که اسکن انجام می‌شود دور کنید.

ممکن است لازم باشد مقداری از لباس‌های خود را درآورید یا گان بپوشید. جواهرات، دندان مصنوعی قابل برداشتن، عینک و هرگونه اشیاء یا لباس فلزی که ممکن است در تصاویر اشعه ایکس تداخل ایجاد کنند را بردارید.

اگر اخیراً آزمایش باریم داشته‌اید یا ماده کنتراست برای اسکن توموگرافی کامپیوتری (سی تی) یا اسکن رادیو ایزوتوپ به شما تزریق شده است، پزشک خود را از این موضوع مطلع کنید. در چنین مواردی قبل از انجام آزمایش سنجش تراکم استخوان ممکن است مجبور باشید 10 تا 14 روز صبر کنید.

در صورت بارداری زنان همیشه باید این موضوع را به پزشک و تکنیسین خود اطلاع دهند. پزشکان آزمایش‌های زیادی در دوران بارداری انجام نمی‌دهند تا جنین در معرض اشعه قرار نگیرد. در صورت نیاز به استفاده از اشعه ایکس پزشک اقدامات احتیاطی را برای به حداقل رساندن مواجهه نوزاد با اشعه ایکس انجام می‌دهد.

دستگاه سنجش تراکم استخوان چگونه به نظر می‌رسند؟

دو نوع دستگاه جهت سنجش تراکم استخوان وجود دارند: دستگاه مرکزی و دستگاه غیر مرکزی.

بیشتر دستگاه‌هایی که برای سنجش تراکم استخوان استفاده می‌شوند، دستگاه‌های مرکزی هستند که برای اندازه‌گیری تراکم استخوان در ناحیه ران و لگن و ستون فقرات استفاده می‌شوند. این دستگاه‌ها معمولاً در بیمارستان‌ها و مطب‌های پزشکی مورد استفاده قرار می‌گیرند. دستگاه‌های مرکزی دارای میزی بزرگ و صاف و یک «بازوی معلق» در بالا هستند.

دستگاه‌های غیر مرکزی تراکم استخوان در مچ دست، پاشنه یا انگشت را اندازه‌گیری می‌کنند و اغلب در داروخانه‌ها و اکیپ‌های بهداشتی سیار در جامعه موجود می‌باشند. دستگاه‌های غیر مرکزی سنجش تراکم استخوان کوچکتر از دستگاه‌های مرکزی هستند و تنها حدود 60 پوند وزن دارند. این دستگاه‌ها ممکن است دارای ساختار جعبه مانند قابل حمل با فضایی برای قرار دادن پا یا ساعد جهت تصویربرداری باشند. سایر فناوری‌های قابل حمل مانند دستگاه‌های اولتراسوند مخصوص طراحی شده نیز گاهی برای غربالگری استفاده می‌شوند. با این حال، دستگاه سنجش تراکم استخوان مرکزی نوع استاندارد است.

نحوه انجام سنجش تراکم استخوان چگونه است؟

دستگاه سنجش تراکم استخوان پرتویی نازک و نامرئی از اشعه ایکس با دوز پایین با دو رأس انرژی مجزا را از طریق استخوان‌های تحت بررسی ارسال می‌کند. یک رأس عمدتاً توسط بافت نرم و دیگری توسط استخوان جذب می‌شود. مقدار بافت نرم را می‌توان از مجموع کم کرد و آنچه باقی می‌ماند تراکم استخوان بیمار است.

دستگاه‌های سنجش تراکم استخوان دارای نرم‌افزار خاصی هستند که میزان تراکم استخوان را روی مانیتور کامپیوتر محاسبه و نمایش می‌دهد.

سنجش تراکم استخوان چگونه انجام می‌شود؟

پزشک شما به احتمال زیاد این معاینه را به صورت سرپایی انجام می‌دهد.در معاینه مرکزی سنجش تراکم استخوان که تراکم استخوان لگن و ستون فقرات را اندازه‌گیری می‌کند، بیمار روی یک میز دارای تشک دراز می‌کشد. یک ژنراتور اشعه ایکس در زیر بیمار و یک دستگاه تصویربرداری یا آشکارساز در بالا قرار دارد.

برای ارزیابی ستون فقرات پاهای بیمار روی یک جعبه پددار قرار می‌گیرند تا لگن و قسمت پایین ستون فقرات (بخش کمری) صاف شوند. برای ارزیابی مفصل ران پای بیمار در یک بریس قرار می‌گیرد که ران را به سمت داخل می‌چرخاند. در هر دو حالت آشکارساز به آرامی از منطقه عبور می‌کند و تصاویری را روی مانیتور کامپیوتر ایجاد می‌کند.

شما باید آرام بمانید و ممکن است لازم باشد چند ثانیه نفس خود را حبس کنید تا تکنیسین تصویربرداری را انجام دهد. این کار به کاهش احتمال تار شدن تصویر کمک می‌کند. تکنیسین  دستگاه اشعه ایکس را از پشت دیوار یا اتاق خارج فعال می‌کند.

آزمایش با دستگاه غیر مرکزی ساده‌تر است. انگشت، دست، ساعد یا پا در دستگاه کوچکی قرار می‌گیرند که در عرض چند دقیقه تراکم استخوان را می‌سنجد.

روش دیگری تحت عنوان ارزیابی شکستگی مهره‌ای (VFA) در حال حاضر در بسیاری از مراکز در حال انجام است. ارزیابی شکستگی مهره‌ای یک آزمایش اشعه ایکس با دوز کم از ستون فقرات برای غربالگری شکستگی‌های مهره‌ها است که از طریق دستگاه سنجش تراکم استخوان انجام می‌شود.

آزمایش ارزیابی شکستگی مهره‌ای تنها چند دقیقه به زمان لازم جهت سنجش تراکم استخوان اضافه می‌کند.

آزمایش سنجش تراکم استخوان معمولاً بسته به تجهیزات مورد استفاده و قسمت‌های تحت بررسی بدن در عرض 10 تا 30 دقیقه به پایان می‌رسد.

احتمالاً از شما خواسته می‌شود که پرسشنامه‌ای را پر کنید. این پرسشنامه به پزشک در آگاهی از ابتلای شما به بیماری‌ها یا مصرف داروهای خاص که خطر شکستگی را افزایش یا کاهش می‌دهند کمک می‌کند. سازمان بهداشت جهانی اخیراً یک نظرسنجی آنلاین را منتشر کرده است که نتایج حاصل از سنجش تراکم استخوان و چند سؤال اساسی را ترکیب می‌کند. از نتایج این نظرسنجی می‌توان برای پیش‌بینی خطر 10 ساله شکستگی مفصل ران یا سایر شکستگی‌های عمده ناشی از پوکی استخوان در زنان یائسه استفاده کرد.

نتایج

نتایج آزمون شما به صورت دو نمره نمایش داده می‌شوند:

• نمره T – این عدد میزان استخوان شما را در مقایسه با یک فرد جوان همجنس با حداکثر توده استخوانی نشان می‌دهد. نمره 1- و بالاتر طبیعی تلقی می‌شود. نمره بین 1/1- تا 4/2- به عنوان استئوپنی (کاهش توده استخوانی) طبقه‌بندی می‌شود. نمره 5/2- و کمتر از آن به عنوان پوکی استخوان تعریف می‌شود. نمره T برای برآورد خطر ایجاد شکستگی و همچنین تعیین نیاز به درمان استفاده می‌شود.
• نمره Z – این عدد نشان‌دهنده میزان استخوان در مقایسه با سایر افراد در گروه سنی شما و با سایز و جنسیت مشابه است. بالا یا پایین بودن غیرمعمول این نمره می‌تواند نشانی از نیاز به آزمایشات پزشکی بیشتر باشد.

به دلیل تفاوت در موقعیت‌یابی ممکن است تغییرات کوچکی بین اسکن‌ها مشاهده شوند. این تغییرات معمولاً مهم نیستند.

مزایا و معایب سنجش تراکم استخوان

مزایا:

• سنجش تراکم استخوان روشی ساده، سریع و غیرتهاجمی است.
• انجام این روش نیازی به بیهوشی ندارد.
• میزان پرتوی مورد استفاده بسیار ناچیز است- این میزان کمتر از یک دهم دوز تصویربرداری اشعه ایکس معمولی از قفسه سینه و کمتر از یک روز قرار گرفتن در معرض تابش طبیعی است.
• آزمایش سنجش تراکم استخوان در حال حاضر بهترین روش استاندارد موجود برای تشخیص پوکی استخوان و برآورد دقیق خطر شکستگی محسوب می‌شود.
• سنجش تراکم استخوان جهت تصمیم‌گیری در مورد نیاز به درمان استفاده می‌شود و می‌توان از آن برای پایش اثرات درمان استفاده کرد.
• دستگاه‌های سنجش تراکم استخوان به طور گسترده‌ای در دسترس هستند. این موضوع آزمایش سنجش تراکم استخوان را برای بیماران و پزشکان آسان می‌کند.
• پس از تصویربرداری با اشعه ایکس هیچ اشعه‌ای در بدن شما باقی نمی‌ماند.
• اشعه ایکس معمولاً هیچ عارضه جانبی در محدوده تشخیصی معمولی جهت انجام این معاینه ندارد.

معایب:

• همیشه این احتمال وجود دارد که در اثر مواجهه بیش از حد با اشعه در معرض خطر ابتلا به سرطان قرار گیرید. با این حال، با توجه به میزان کم اشعه مورد استفاده در تصویربرداری پزشکی، مزایای تشخیص دقیق بسیار بیشتر از خطر مرتبط است.
• زنان باید در صورت بارداری این موضوع را به پزشک و تکنیسین  مسئول اشعه ایکس خود اطلاع دهند.
• دوز اشعه برای این روش متفاوت است.
• هیچ عارضه‌ای در صورت انجام روش سنجش تراکم استخوان پیش‌بینی نمی‌شود.

سنجش تراکم استخوان چه محدودیت‌هایی دارد؟

• پیش‌بینی شکستگی از طریق آزمایش سنجش تراکم استخوان امکان‌پذیر نیست. این روش می‌تواند خطر نسبی را اندازه‌گیری کند که از نتایج آن برای تعیین نیاز به درمان استفاده می‌شود.
• علیرغم مزایای آزمایش سنجش تراکم استخوان این روش در افراد مبتلا به ناهنجاری ستون فقرات یا بیمارانی که قبلاً جراحی ستون فقرات داشته‌اند کاربرد محدودی دارد. وجود مواردی از قبیل شکستگی‌های فشاری مهره‌ای یا آرتروز ممکن است در صحت آزمایش اختلال ایجاد کنند. در چنین مواردی، سی تی اسکن ممکن است روشی مفیدتر باشد.
• دستگاه‌های مرکزی سنجش تراکم استخوان نسبت به دستگاه‌های غیر مرکزی حساس‌تر و استانداردتر و در عین حال تا حدودی گران‌تر هستند.
• آزمایشی که در محل غیر مرکزی مانند پاشنه پا یا مچ دست انجام می‌شود به پیش‌بینی خطر شکستگی در ستون فقرات یا لگن کمک می‌کند. با این حال، این آزمایش‌ها در پاسخ به درمان چندان مفید نیستند و اگر نشان دهند که به درمان دارویی نیاز است، باید اسکن مرکزی سنجش تراکم استخوان انجام شود.
• آزمایشات بعدی سنجش تراکم استخوان باید در همان کلینیک قبلی و در صورت امکان با همان دستگاه انجام شود. نتایج حاصل از سنجش تراکم استخوان با دستگاه‌های مختلف به طور مستقیم قابل مقایسه نیستند.