سکته مغزی؛ توانبخشی با فیزیوتراپی و ورزش و طب سوزنی

سکته مغزی زمانی رخ می‌دهد که خون حاوی اکسیژن به مغز نرسد. سکته مغزی یک فوریت پزشکی است، چرا که سلول‌های مغز بدون اکسیژن ظرف چند دقیقه می‌میرند. بر اساس گزارش مرکز پیشگیری و کنترل بیماری (CDC ) سکته مغزی پنجمین دلیل مرگ و میر در ایالات متحده است. اگرچه تمام گروه‌های سنی در معرض خطر  سکته مغزی هستند، اما با افزایش سن احتمال سکته مغزی نیز بالاتر می‌رود.

انواع سکته مغزی

دو گونه اصلی سکته مغزی عبارت‌اند از:

• سکته مغزی ایسکمی ناشی از لخته شدن خون
• سکته مغزی خونریزی دهنده ناشی از خونریزی داخل یا اطراف مغز

عوارض سکته مغزی

فلج شدن یکی از پی‌آمدهای سکته مغزی است که می‌تواند موقتی یا دائمی باشد. عوارض سکته مغزی بستگی به این دارد که کدام بخش از مغز حین سکته آسیب دیده و مغز چه مدت بدون اکسیژن بوده است.

موارد زیر عوارض رایج سکته مغزی محسوب می‌شود:

• ورم کردن مغز
• دشواری در سخن گفتن یا بلع
• مشکل در کنترل مثانه
• حمله‌های صرع
• افسردگی
• دشواری در راه رفتن یا حرکت دادن اعضا بدن
• فراموشی

برای درمان عوارض سکته مغزی از ترکیبی از فیزیوتراپی بعد ازسکته مغزی و دارو بهره گرفته می‌شود.

نشانه‌ها و علائم سکته مغزی

در ادامه با نشانه‌های هشدار دهنده معمول سکته مغزی آشنا می‌شویم:

• ضعف یا بی‌حسی ناگهانی صورت، دست و یا پا
• دشواری در ادراک گفتار یا تکلم و یا سرگیجه ناگهانی
• مشکل ناگهانی یک یا هر دو چشم
• مشکل ناگهانی در راه رفتن، سرگیجه، عدم تعادل یا اختلال در هماهنگی بدن
• سر درد شدید ناگهانی بدون دلیل مشخص

تشخیص سکته مغزی

سکته مغزی توسط پزشک متخصص و با کمک آزمایش‌هایی تشخیص داده می‌شود که مشاهده مغز را ممکن می‌سازد. سی تی اسکن یا ام آر آی غالباً برای تشخیص سکته مغزی و شدت آن انجام می‌شود.

درمان سکته مغزی

توان بخشی سکته مغزی بلافاصله پس از ترخیص بیمار شروع می‌شود. در صورت پایدار بودن بیمار می‌توان برنامه توانبخشی را دو روز پس از سکته مغزی آغاز کرد و آن را در صورت لزوم پس از مرخص شدن نیز ادامه داد.

فیزیوتراپی

متخصص فیزیوتراپی عضوی از گروه توانبخشی سکته مغزی است. برنامه توانبخشی به فاصله اندکی پس از سکته مغزی شروع می‌شود. متخصص فیزیوتراپی نهایت تلاش خود را به کار می‌بندد تا بیمار هر چه سریع‌تر فعالیت‌های روزانه خود را در خانه، محل کار و اجتماع از سر بگیرد.

متخصص فیزیوتراپی برنامه درمانی اختصاصی را پس از معاینه و ارزیابی شرایط، طرح‌ریزی می‌کند تا بیمار به بهترین کیفیت ممکن زندگی دست یابد. برنامه فیزیوتراپی بعد از سکته مغزی بر توانایی حرکتی، تسکین درد و روش‌های پیشگیری از بروز مشکلات پس از سکته مغزی متمرکز می‌شود.

روش ایمن حرکت از تخت به صندلی و انجام تمرین‌های مفید در تخت یکی از نخستین مواردی است که متخصص به بیمار آموزش می‌دهد. متخصص فیزیوتراپی پس از افزایش توانایی حرکتی بیمار، آموزش تمرین‌های تقویتی و فعالیت‌های عملکردی را شروع می‌کند.

به علاوه متخصص فیزیوتراپی در مراحل بعد موارد زیر را انجام می‌دهد:

• کمک به بیمار برای بهبود تعادل و راه رفتن
• عادت دادن بیمار به صندلی چرخدار، در صورت لزوم استفاده از آن
• آموزش دادن خانواده و پرستاران شخصی بیمار
• آموزش روش استفاده از وسایل مخصوص به بیمار. بیمار برای جبران عوارض ناشی از سکته مغزی باید برای حرکت کردن، راه رفتن یا حفظ تعادل از وسایلی چون ارتوز، پروتز، عصا، واکر، صندلی چرخدار و شاید حتی ربات استفاده کند.

درمان سکته مغزی تمام بیماران یکسان نیست و به نتایج ارزیابی فیزیوتراپی و زمان وقوع سکته مغزی بستگی دارد. دوران بهبود سکته مغزی به اندازه و محل سکته، سرعت شروع درمان و ابتلا به دیگر بیماری‌ها بستگی دارد. متخصص فیزیوتراپی در بازیابی مهارت‌های عملکردی به بیمار کمک می‌کند و مشارکت وی در فعالیت‌ها و وظایف خاص زندگی را ممکن می‌سازد.

بازآموزی روش به کارگیری بالاتنه، راه رفتن و انجام فعالیت‌های روزانه

متخصص فیزیوتراپی برنامه تقویت و تمرین را بر اساس نیازها و وظایف روزمره هر بیمار طراحی می‌کند و تمرین‌های مناسب را در برنامه درمانی می‌گنجاند. در ادامه چند مورد از آنها را به اجمال بررسی می‌کنیم:

• حرکت درمانی بر اساس ایجاد محدودیت (CIMT): این روش برای تقویت بازوی آسیب دیده در اثر سکته مغزی به کار برده می‌شود. متخصص فیزیوتراپی دست قوی را با بند آویزان از گردن یا دستکش تک انگشتی تا حدی محدود می‌کند تا بیمار نتواند کاملاً از آن استفاده کند. این محدودیت بیمار را مجبور می‌کند تا از دست یا بازوی آسیب دیده برای انجام وظایف روزانه استفاده کند و به این ترتیب قدرت و کنترل خود را افزایش دهد. محدودیت روش CIMT باید چند ساعت در روز و چند روز در ماه اعمال شود تا نتایج موفقیت آمیزی را به دست دهد.
• تحریک الکتریکی عملکردی (FES): این درمان برای حرکت عضله‌های ضعیف مفید است. برای مثال متخصص از این روش برای درمان شانه دردناک یا سفت بهره می‌گیرد.
• تمرین ذهنی و تصویرسازی حرکتی: این روش‌ها برای تقویت بازوها، دست‌ها و پاها مفید هستند. بیمار تحت نظارت متخصص فیزیوتراپی حرکت کردن را بدون انجام واقعی حرکتی خاص تمرین می‌کند و بخشی از مغز که کنترل کننده حرکت است تحریک می‌شود.
• قرار گرفتن در وضعیت مناسب: این روش سفتی، گرفتگی، خشکی، آهستگی یا درد عضلانی ناشی از سکته مغزی را کاهش می‌دهد. متخصص فیزیوتراپی چگونگی حرکت (انتقال) ایمن از حالت نشسته به ایستاده را آموزش می‌دهد و شیوه استفاده از وسایل کمکی و اتکا به آنها را در زمان نشستن یا دراز کشیدن به بیمار نشان می‌دهد.
• واقعیت مجازی و بازی‌های ویدئویی دوسویه: این روش‌ها تجربه‌ای مشابه به زندگی واقعی را ارائه می‌دهند. بیمار با استفاده از صفحه کلید، موشواره، دستکش سیمی مخصوص یا حسگرهای روی بدن وظایف روزانه را در حالی تمرین می‌کند که متخصص فیزیوتراپی کمک می‌کند اتصال‌های عصب‌ها و مغز مجدد برقرار شود. به علاوه متخصص روش ادامه این فعالیت‌ها را در خانه آموزش می‌دهد.
• نگه داشتن بخشی از وزن بدن (BWS): این روش به بیمار کمک می‌کند تا وزن خود را هنگام راه رفتن، معمولاً روی تردمیل، تحمل کند. متخصص فیزیوتراپی به تدریج میزان حمایت از بدن را به موازات بهبود حالت اندامی، افزایش قدرت، تعادل و هماهنگی بیمار کاهش می‌دهد.
• بایوفیدبک: این درمان برای آگاهی از چگونگی عملکرد عضله‌ها و روش افزایش کنترل بر عضله‌ها مفید است. متخصص فیزیوتراپی الکترودهایی را به پوست متصل می‌کند که فعالیت عضله‌ها را اندازه‌گیری می‌کنند و نتیجه نیز روی نمایشگر مشاهده می‌شود. متخصص در خواندن و تفسیر نتایج و تغییرهای آن به بیمار کمک می‌کند.

نیازهای بیمار به مرور زمان تغییر می‌کند و متخصص فیزیوتراپی نیز به تبع این دگرگونی‌ها احتمال بهره‌گیری از آب درمانی، روبات یا وسایل حمایتی و کمکی را برای تسریع دوران بهبود در نظر می‌گیرد. متخصص حتی پس از تکمیل برنامه توانبخشی در مرکز نیز در صورت لزوم همچنان به همکاری با بیمار ادامه می‌دهد تا پیشرفت وی را تحت نظر داشته باشد، برنامه تمرینی را به روز کند، از بروز مشکل‌های آتی جلوگیری کند و سبک زندگی را به سالم‌ترین شیوه ممکن ارتقا دهد.

طب سوزنی

طب سوزنی برای درمان عوارض ناشی از سکته مغزی، مانند فلج، مشکل در گفتار و بلع و افسردگی، به کار برده می‌شود. متخصص طب سوزنی در اکثر موارد درمان را در اولین فرصت ممکن پس از سکته مغزی شروع می‌کند. بااین حال توصیه می‌شود که درمان با وقفه‌ای دو هفته‌ای شروع شود، چون 10 تا 20 درصد موارد سکته مغزی با خونریزی مغزی، در عوض لخته شدن یا انسداد رگ خونی، همراه است. وقفه از آن رو ضروری است که بر اساس پژوهش‌های انجام شده، طب سوزنی رگ‌های خونی را برای جریان بهتر خون باز می‌کند و التهاب و لختگی را کاهش می‌دهد. این اثرها در صورت مسدود بودن رگ‌ها مطلوب است، اما پس از سکته مغزی ناشی از خونریزی بهتر و ایمن‌تر است که تا زمان لخته شدن رگ خونریزی دهنده صبر شود؛ چون در این صورت از بروز مشکل خونریزی پس از طب سوزنی پیشگیری می‌شود.

کار درمانی پس از سکته مغزی

متخصص کار درمانی یا پرستار توانبخشی به بازماندگان سکته مغزی کمک می‌کند تا شماری از مهارت‌های لازم برای مراقبت از خود را بازیابد و مراقبت از خود، مانند شست‌وشو و بهداشت فردی، را مدیریت کند.

همچنین متخصص برای غلبه بر مشکل بی اختیاری و کنترل حرکت‌های روده و مثانه به بیمار کمک می‌کند.

متخصص کار درمانی روش انجام فعالیت‌هایی مانند آماده کردن غذا، تمیز کردن خانه و رانندگی را نیز به بیمار آموزش می‌دهد.

گفتار درمانی در ابتدا به شناسایی ماهیت گفتار و زبان و رشد طبیعی آن و سپس به بررسی اختلالات مربوط پرداخته و در جهت رفع آنها می کوشد. به حالتی ساده تر، می توان گفت هرگاه نحوه صحبت کردن گوینده بیش از محتوای سخن او، توجه شنونده را به خود جلب کند، وی نیازمند گفتار درمانی سکته مغزی است. هرگونه اشکالی در نحوه گفتار و یا ناتوانی در درک گفته های دیگران می تواند موجب اختلال در روابط اجتماعی شخص مبتلا گردد.

تمرین‌های ورزشی

تمرین 1:

این تمرین برای بهبود توانایی حرکتی شانه و احتمالاً جلوگیری از بروز مجدد شانه درد مفید است.

1. به پشت روی تخت سفتی دراز بکشید. انگشت‌ها را در هم گره کنید و دست‌ها را روی شکم بگذارید.
2. بازوها را آهسته تا شانه به گونه‌ای بالا بیاورید که آرنج‌ها خم نشود.
3. دست‌ها را به حالت اول و روی شکم برگردانید.

تذکر: در صورت بروز درد، حرکت شانه را در محدوده حرکتی شانه انجام دهید تا تمرین بدون درد باشد، سپس به تدریج دامنه حرکت را افزایش دهید. توجه کنید که نباید در صورت تحمل درد بیش از حد به بازو فشار بیاورید، بلکه دامنه حرکتی بدون درد را بر اساس برنامه روزانه افزایش دهید.

تمرین 2:

انجام این تمرین برای حفظ توانایی حرکتی شانه توصیه می‌شود و بیمارانی که به سختی قادر به چرخیدن در رختخواب هستند، نیز می‌توانند این حرکت را انجام دهند.

1. به پشت روی تخت سفتی دراز بکشید. انگشت‌ها را در هم گره کنید و دست‌ها را روی شکم بگذارید.
2. دست‌ها را آهسته تا روی قفسه سینه بالا بیاورید و آرنج‌ها را خم نکنید.
3. دست‌ها را به آهستگی از یک سمت به سمت دیگر حرکت دهید.
4. پس از کامل کردن مراحل بالا، آرنج‌ها را خم کنید و دست‌ها را روی شکم برگردانید.

تذکر: در صورت بروز درد شانه، دست‌ها را صرفاً تا نقطه‌ای حرکت دهید که بدون درد است. در صورت استمرار درد، از انجام این حرکت خودداری کنید.

تمرین 3:

انجام این حرکت برای بهبود حرکت لگن، مفصل ران و زانو مفید است. این حرکت خشکی مفصل را کاهش می‌دهد و انجام آن به بیمارانی توصیه می‌شود که نمی‌توانند به راحتی در تخت خواب حرکت کنند و به پهلو بچرخند.

1. به پشت روی تخت سفتی دراز بکشید. انگشت‌ها را در هم گره کنید و دست‌ها را روی شکم بگذارید.
2. زانوها را خم کنید و کف پاها را صاف روی تخت بگذارید.
3. زانوها را محکم به هم بچسبانید و آنها را به آهستگی تا حد ممکن به سمت راست حرکت دهید. سپس به حالت اول و مرکز برگردید.
4. زانوها را به آهستگی و با هم تا حد ممکن به سمت چپ حرکت دهید. سپس به حالت اول و مرکز برگردید.

تذکر: برای انجام این حرکت می‌توان از کمک فیزیکی یا راهنمایی کلامی استفاده کرد تا در تمام مدت زانوها چسبیده به هم باشد.

تمرین 4:

انجام این حرکت برای بهبود حرکت مفصل ران و زانو مفید است و در آن حرکت‌های ضروری برای راه رفتن شبیه سازی می‌شود.

انجام این تمرین، حرکت به سمت لبه تخت را پیش از تغییر حالت به وضعیت نشسته آسان می‌کند.

1. روی پهلوی سالم خود دراز بکشید و پاها را روی هم بگذارید.
2. زانوی سالم را خم کنید و تا حد امکان به سمت قفسه سینه ببرید. برای انجام حرکت می‌توانید کمک بگیرید و بخواهید تا یک نفر پایتان را نگه دارد.
3. به حالت اول برگردید.

تمرین 5:

این تمرین عضله‌های صاف کننده آرنج را تقویت می‌کند و انجام آن برای بلند شدن از حالت خوابیده ضروری است.

1. روی کاناپه یا تشک سفتی بنشینید، ساعد سمت آسیب دیده را صاف روی سطح بگذارید و کف دست را در صورت امکان به پایین برگردانید. می‌توانید بالشت سفتی را زیر آرنج بگذارید.
2. وزن بدن را به آهستگی روی آرنج خمیده بیاندازید، می‌توانید برای حفظ تعادل کمک بگیرید.
3. دست را رو به پایین روی تکیه گاه فشار دهید و در این بین آرنج را صاف کنید و از حالت خمیده دربیایید. یک نفر باید مراقب باشد تا ناگهان آرنج از زیر بدن‌تان درنرود و نیفتید.
4. بگذارید آرنج به آهستگی به گونه‌ای خم شود که ساعد روی سطح زیرین بازگردد.
5. خم و راست شدن کامل را چند بار با ضرب آهنگی آهسته تکرار کنید.

تذکر: این تمرین در صورت پایدار نبودن شانه و یا عدم توانایی آن در نگه داشتن بالاتنه نباید انجام شود. پیش از تلاش برای انجام این حرکت حتماً با پزشک و یا متخصص فیزیوتراپی مشورت کنید.

تمرین 6:

این حرکت برای کاهش خشکی و سفتی بالاتنه و بهبود چرخش لازم برای راه رفتن مفید است.

1. روی صندلی صاف محکمی بنشینید و کف دو پا را روی زمین بگذارید. در صورت لزوم می‌توان از تشک سفت، کاناپه یا صندلی چرخدار استفاده کرد.
2. انگشت‌های دو دست را در هم گره کنید.
3. رو به جلو خم شوید و دست‌ها را حین چرخاندن بالاتنه به سمت پای راست ببرید.
4. دست‌ها را در حالت قطری رو به بالا به سمت شانه چپ ببرید و در این بین آرنج‌ها را تا حد امکان صاف نگه دارید.
5. مراحل فوق را با حرکت دادن دست‌ها از پای چپ به شانه راست تکرار کنید.

تذکر: انجام این حرکت برای بیمارانی مجاز است که تعادل مناسب دارند و می‌توانند بدون کمک روی صندلی بنشینند. در صورت اختلال تعادل می‌توانید از فردی بخواهید تا روبرویتان بایستد و حرکت بازوها را هدایت کند.